چرخہ ( نثار علی اسلام آباد )

 چرخے دے ہریک حصّے دا اپنا نام,  ہر حِصّے دی اپنی اہمیت اور کم  :

کاڈھ : چرخے دے ہیٹھاں اک پتلی لمّی لکڑی لگائی جاندی سی جو اگّے اتے پِچھے دو پھلّڑاں نال جُڑی ہُندی سی ۔ اس نوں کاڈھ کِہا جاندا سی ۔

پھلّڑ : چرخے دی کاڈھ دے  اگّے اور پِچھے دو لکڑ دے مُستطیل پھلّڑ جُڑے ہُندے سن۔ اگلے پھلّڑ تے تِنّ نِکّیاں مُنّیاں گڈّیاں جاندیاں سن۔ اتے پچھلے پھلّڑ وِچ دو وڈّے مُنّے ٹھوکے جاندے سن ۔

پھٹّ اتے مجُھورے : لکڑ دے دو گول شکل دے پھٹّے کٹّ کے ایہناں نوں جوڑ کے گول پھٹّ بنائے جاندے سن۔فیر ایہناں نوں وڈّے مُنّیاں تے فِٹّ کر دِتّا جاندا سی ۔ چار پنج انچ دے فاصلے نال وِچالے لکڑ دا اِک گول گُٹکا فِٹّ کیتا جاندا سی۔ جِس نوں مجُھورے کہندے سن۔ گول پھٹّاں دے اخیر وِچ آری نال تِرچھے دندے کڈھے جاندے سن, جِتھے کسّن پھردی سی۔

گُجّ اتے ہتّھا : لکڑ دے دو پہیاں اتے مجُھورے دے آر پار دی اِک 4 سُوتر دے لوہے دا سریا لنگھایا جاندا سی , جِس نُوں گُجّ کہندے سن۔ چرخے دے کھبّے پاسے لکڑ دا ہتّھا فِٹّ کیتا جاندا سی جِس نال چرخے نُوں گُھمایا جاندا سی۔ 

تکّلا اتے چرمخاں : اگلے پھلڑ دیاں دو سائیڈاں والیاں مُنّیاں دے وِچالے گلیاں کڈھ کےاُس وِچ چمڑے یا لکڑ دیاں چرمخاں نوں پھسایا جاندا سی ۔ایہناں چرمخاں وِچ گلیاں کڈھ کے ایہناں دے آر پار لوہے دا تکّلا لنگھایا جاندا سی جو وِچکاروں موٹا اتے سائیڈاں توں پتلا  تے تِکھّا ہُندا سی۔

دمکڑا : گلوٹے نُوں اگے ودھن توں روکن لئی اِک لکڑ دا ٹُکڑا کٹّ کے یا لوہے دی واشل تیار کر کے تکلے وِچ گلوٹے دے نال پایا جاندا سی تاں جو گلوٹے نُوں اگے ودھن توں روکیا جا سکے۔اِس نُوں دمکڑا کہندے سن۔

بِیڑا : بِیڑا تکلے وِچ دمکڑے دے نال دمکڑے نُوں روکن لئی لگایا جاندا سی۔اور تکلے اُتّے تھوڑا جیہا سُوت لپیٹ دِتّا جاندا سی تاں جو دمکڑا اپنی جگہ توں نہ ہِلّے۔

بِیڑی : تکلے دے وِچالے کچے دھاگے نُوں گُڑ وچ لبیڑ کے لپیٹیا جاندا سی ,اس اُتے مالھ چلدی سی۔اِس نوں بیڑی کہندے سن۔

کسّن اتے مالھ : چرخے دے دوواں چکّراں تے ٹیڈھے چِیر مار کے سن دے میلے ہوئے دھاگے نال آڈے تِرچھے لوٹ کسّیا جاندا سی ,جِس نُوں کسّن کہندے سن۔ چرخے دی کسّن تے لِپٹ کے چرخے دے اگلے اتے وِچکارلے مُنّے وِچ دی لنگھ کے تکلے نُوں گُھماؤن والے سن دے دھاگے نُوں مالھ کِہا جاندا سی۔

گلوٹا , پُونی اتے تَند : کپاہ یا نرمے نُوں پینجے وِچ پِنج کے یا تاڑ نال تاڑ کے اِک ہتھ لمّے کانے نال رُوں دیاں چھوٹیاں چھوٹیاں پُونیاں بنا لئیاں جاندیاں سن۔پُونی نُوں تکلے دی کھبّی نوک نال لا کےچرخے نُوں سجّے ہتھ نال گُھمایا جاندا سی اتے پُونی نُوں کھبّے ہتھ نال کھبّے پاسے توں اُپّر نُوں ہولی جِہے کِھچیا جاندا سی تاں اِس نُوں تَند کہندے سن۔ جدوں کتّیا ہویا سُوت دوواں کونیاں توں پتلے اتے وِچکاروں اُبھرے انڈے دے رُوپ وِچ لِپٹ کےتکلے دے اُپّر تیار ہو جاندا سی ,تاں اس نُوں گلوٹا کہندے سن۔

اٹیرن ,اٹّی اُوری اتے لچّھے :

کتّے ہوئے سُوت دے اکہرے گلوٹیاں نُوں لکڑ دے بنے اِک سند اٹیرن نال اٹیر کے دُوہرے سُوت دیاں اٹّیاں بنا لئیاں جاندیاں سن۔ اٹیرن اِک ڈمرُو نُما شکل دا ہُندا سی ۔اٹیرن اُتّے تیار سُوت نُوں اٹّی کِہا جاندا سی ۔ اٹیرے ہوئے سُوت نُوں فِیر اُوری تے چڑھا کے لوڑ مُطابق کرن لئی لچھے بنائے جاندے سن۔اتے ضرورت مُطابق رنگیا جاندا سی۔اِس توں فِیر وکھ وکھ چیزاں تیار کر لئیاں جاندیاں سن۔

کتّنی ,ترِنجھن اتے چھوپ : کتّے ہوئے گلوٹیاں نُوں کتّنی وِچ پا لیا جاندا سی۔ ایہہ کتّنی کنک دیاں تِیلاں دی بنائی جاندی سی۔

 ترنجھن : چرخہ کتّدیاں کُڑیاں دے اِکٹھ نُوں ترنجھن کہندے ہن۔اِک سیانی عورت پُونیاں نُوں اِک  چھجّ وچ پا دیندی سی ,تے وکھ وکھ کُڑیاں اتے ووہٹیاں وِچ پُونیاں نُوں ونڈ دیندی سی تےتیزی نال سُوت کتّن دا  مُقابلہ شُروع ہو جاندا سی ۔اِس نُوں چھوپ کہندے سن۔

اج کل ترِنجھن ورگیاں محفلاں نہیں لگدیاں مشینی دور ہون دی وجہ توں ہُن کپڑا بناؤنا سوکھا ہو گیا ہے ۔اِس لئی چرخہ ہُن صرف نُمائش دی چیز ہی رہ گیا ہے ۔بے شک سانوں اج اِس دی کوئی لوڑ نہیں ہے , پر اپنے امیر وِرثے دی نِشانی دے طور تے اسیں اِس نُوں کدے وِی بُھل نہیں سکدے۔

نثار علی اسلام آباد